Słowo akrostych jest połączeniem słów pochodzących z greki, czyli „akróstichos” od „ákros” – zewnętrzny, szczytowy, końcowy – i „stíchos”: wiersz. Historia tego utworu wierszowanego sięga czasów starożytności. Bardzo popularny był także w średniowieczu. Wielu znanych poetów tworzyło tego rodzaju kompozycje. Najwięcej akrostychów powstawało w języku niemieckim i angielskim, ale również polscy twórcy często sięgali po niego w swoich dziełach. Jednym z najbardziej znanych reprezentantów akrostychu jest hymn Holandii.
Akrostych – czym się charakteryzuje?
Jest to dzieło o wyjątkowej budowie. Kolejne kolumny liter, sylab i wyrazów w tej kompozycji odczytywane w odpowiedniej kolejności dają całe wyrazy, frazy i zdania. Odczytywany pionowo w określonej kolejności tworzy swoisty wiersz wewnątrz wiersza. Najczęściej akrostych wykorzystuje pierwsze znaki każdej linijki dzieła, zdarza się też, że używa ostatnich liter lub może być tak zwaną średniówką, co znaczy, że wykorzystuje inne elementy podziału wewnątrzwierszowego.
Zdarzają się kompozycje akrostyczne, które wykorzystują te same elementy kolejnych zwrotek. Jedną z najbardziej wyróżniających się odmian akrostychu jest abecedariusz – jego każda kolejna linia zaczyna się następną literą alfabetu. Czytanie akrostychu jest dobrym sposobem na zapamiętywanie, takie utwory często pełniły funkcję mnemoniczną.
Akrostych w starożytności
Dobre przykłady akrostychu można znaleźć w biblii. Wiele psalmów było pisanych w formie abecedariusza. Warto szczególnie zwrócić uwagę na psalm 119., który stworzony został w formie podrozdziałów zaczynających się od 22 liter alfabetu hebrajskiego. Wszystkie wersy danego rozdziału zaczynają się od tej samej litery. Warto wspomnieć też o psalmie 146., który recytowany jest 3 razy dziennie podczas nabożeństw żydowskich.
Duża część akrostychów starożytnych jest niedoskonała. Można tu wymienić psalmy 9. i 10., które pomijają część alfabetu, niektóre z nich są też powtórzone. Ciekawym przykładem użycia akrostychu w starożytności jest popularne wyrażenie „Jezus Chrystus, Syn Boży, zbawiciel”, którego początkowe litery składają się na ΙΧΘΥΣ (ICHTHYS), co oznacza rybę.
Akrostych w średniowieczu
Poezja akrostyczna była bardzo popularna w okresie średniowiecza. Służyły głównie podkreśleniu nazwiska poety, jego patrona lub modlitwie do któregoś ze świętych. Średniowieczny poeta Rudolf von Ems otwierał wszystkie swoje dzieła akrostykiem swojego imienia, a jego kronika świata wyznacza początek każdej epoki akrostykiem kluczowej dla tego okresu postaci.
Akrostych w literaturze
Akrostych pojawia się w literaturze do dzisiaj, chociaż złotym okresem dla niego były średniowiecze oraz starożytność. Po tę formę literacką sięgało wielu sławnych poetów. Poniżej znajduje się kilka dzieł, które są dobrymi reprezentantami akrostychu.
„Hypnerotomachia Poliphili”. Francesco Colonna
Dzieło, które jest jedną z najcenniejszych i jednocześnie najbardziej niezrozumiałych średniowiecznych książek. Aby zwrócić uwagę na akrostyczną budowę, autor ozdobił każdą pierwszą literę za pomocą pięknego ornamentu. Jeżeli je połączyć, stworzą one zdanie „Brat Franciszek bardzo kochał Polię”.
Hymn Holandii autorstwa Philippsa van Marnix
Pierwsze znaki kolejnych zwrotek tworzą imię bohatera pieśni, czyli Willema van Nassov. Tekst powstał pomiędzy 1568 a 1572 rokiem, ku czci Wilhelma Orańskiego, który nazywany był również Wilhelmem z Nassau. Autorem jest prawdopodobnie Philipps van Marnix, pan na Sint-Aldegonde.
„Na jednego”. J.A. Morsztyn
Najbardziej znanym polskim poetą, który upodobał sobie akrostych, był Jan Andrzej Morsztyn. W swoim dziele „Na jednego” za pomocą tej formy przemycał wulgarne w tamtym okresie słowo, co miało za zadanie obejść konwencję przyzwoitości. Wśród polskich twórców, którzy używali w swoich dziełach form akrostycznych, można wymienić jeszcze Adama Świnkę, Władysława z Gielniowa i Jana Kochanowskiego.
Literatura pełna jest dzieł, których autorzy bawią się słowem i jednocześnie chcą przemycić pewną treść do czytelnika. Akrostych jest tego bardzo dobrą ilustracją, warto więc zapoznać się przynajmniej z najpopularniejszymi dziełami, które reprezentują ten styl.
