Canzona – literacka pieśń średniowiecza i renesansu

Canzona to fascynujący gatunek literacki i muzyczny o bogatej historii. Poznaj jego średniowieczne korzenie, charakterystyczną budowę i ewolucję przez wieki.

Czym jest canzona? Definicja i pochodzenie

Canzona, znana także jako kancona, to termin dwuznaczny. Może odnosić się do utworu lirycznego. Nazywa się tak również formę muzyczną. Canzona wywodzi się z Prowansji. Ukształtowała się w okresie średniowiecza. Jej pełne ukształtowanie nastąpiło we Włoszech.

Canzona jako gatunek literacki

Canzona to stara forma poezji prowansalskiej. Trubadurzy upowszechnili ją w XII wieku. Wywodzi się ona z poezji rycerskiej i dworskiej. Charakteryzuje się kunsztowną budową. Składa się zazwyczaj z wersów siedmio- lub jedenastozgłoskowych. Canzoną nazywa się wiersz z kilkunastu zwrotek. Zwrotki mają nietypowo rozłożone rymy. Ostatnia strofa canzony jest znacznie krótsza od pozostałych.

Canzony początkowo były śpiewane. Później uniezależniły się od akompaniamentu. Stały się formą samodzielną. Rodzaje poezji uprawiali A. Dante i F. Petrarca. Twórcami byli Francesco Petrarca, Dante Alighieri, Giovanni Boccaccio.

Pierwsze pojawienie się canzony w Polsce datuje się na XVI wiek. Znaleźć ją można w Rymach duchownych Sebastiana Grabowieckiego. Gatunek ten pojawił się później w twórczości barokowej. Przykładem jest Jan Andrzej Morsztyn. Występował także w Młodej Polsce. Pisał w niej Jan Kasprowicz.

Canzona jako forma muzyczna

Canzona rozwinęła się także jako forma muzyczna. W muzyce wyewoluowała w renesansie i baroku. Znana była szczególnie jako canzona da sonar. Była to świecka pieśń wielogłosowa. Była popularna we Włoszech w XVI wieku. Polifoniczna, wielogłosowa forma muzyczna inspirowana była francuską chanson. Rozwój utworów na zespoły instrumentalne przypisuje się Giovanni Gabrieli i Claudio Merulo. Canzona przyczyniła się do powstania sonaty barokowej. Forma muzyczna canzona to struktura utworu związana z okresami renesansu i baroku.

Kontekst historyczny: Kultura rycerska i średniowiecze

Canzona literacka wywodzi się z poezji rycerskiej. Powstała w okresie średniowiecza. Ten okres w historii trwał od V do XV wieku. W Europie ukształtowało się społeczeństwo feudalne. Na czele stał król (suzeren). Podlegali mu seniorzy świeccy i duchowni. Na samym dole drabiny społecznej byli chłopi.

Stan rycerski wywodził się z drużyny. Drużyna miała bronić księcia. Do XIII wieku stan był otwarty. Można było wejść przez urodzenie lub tytuł od monarchy. Obniżenie roli rycerstwa nastąpiło w XIV i XV wieku. Spowodowało to kryzys tego stanu.

Kodeks rycerski i rycerskie ideały

Kodeks rycerski nigdy nie został spisany. Wywarł jednak ogromny wpływ na kulturę średniowiecza. Przypuszcza się, że kodeks był zbiorem ustnie przekazywanych honorowych wartości. W średniowieczu istniało osiem ideałów. Rycerze kierowali się nimi w życiu. Były to: wierność, pobożność, męstwo, roztropność, dworność, hojność, uczciwość, uznanie innych.

Rycerze mieli obowiązek służyć w obronie wiary i Kościoła. Wspierali wdowy i sieroty. Brali udział w krucjatach. Walczyli w obronie wiary. Rycerz posiadał własny herb, zamek i kodeks honorowy. Był zobowiązany do służby i posłuszeństwa swojemu seniorowi i królowi.

„przede wszystkim słuchać codziennie mszy …; odważnie walczyć w obronie wiary katolickiej…; bronić Kościoła od jego napastników; wdowy i sieroty wspierać w potrzebie; unikać wojen niesprawiedliwych…; staczać pojedynek w obronie każdego niewinnego; uczęszczać na turnieje tylko dla ćwiczeń; cesarzowi rzymskiemu czci okazywać…; żyć nienagannie wobec Boga i ludzi”

Rycerze mieli własne zawołania i zamki. Rycerstwo posiadało własną legendę herbową. Podczas walki używał kopii, miecza, topora, mizerykordii (sztyletu). Rycerze zakuwali w zbroję. Mieli uzbrojenie, w tym kopię, miecz, topór. Podczas wojny rycerze szarżowali. Używali broni drzewcowej.

Kultura rycerska rozwijała się w zamkach. Zamki były ośrodkami kultury. Trubadurzy i minstrele opiewali ideały rycerskie i miłość. W Niemczech pojawiła się grupa Minnesingerów. Minnesingerzy tworzyli poezję miłosną. Bardowie opiewali bohaterskie wydarzenia. Walczyli o wolność. W Irlandii, Szkocji, Walii i Bretanii pojawili się bardowie.

W Polsce wykształcił się podział. Był podział na rycerzy i możnowładców. Możnowładcy gromadzili dobra. Mieli własne drużyny rycerskie. Rycerstwo uzyskało osobowość prawną. Otrzymali przywileje ziemskie i immunitety. Średniowiecze to okres kształtowania się kultury rycerskiej.

Zakony rycerskie

Pierwsze zakony rycerskie powstawały na fali krucjat. Działo się to w XI i XII wieku. Powstawały także na fali pielgrzymek do Ziemi Świętej. Niektóre zakony utworzyły własne państwa. Przykładem jest zakon krzyżacki w Prusach. Utworzyli też państwo w Ziemi Świętej. Zakon Maltański miał państwo na Rodos i Malcie. Lazaryci mieli państwo w Akce.

Obecnie joannici, lazaryci i bożogrobcy są zakonami elitarnymi. Skupiają osoby o szlacheckim rodowodzie. Koncentrują swoje działania na prowadzeniu szpitali. Prowadzą także działalność charytatywną. Zakon krzyżacki jest dziś zakonem religijnym. Jest to zakon mniszy. Jest pozbawiony prerogatyw rycerskich. Zbiór obejmuje około 40 zakonów rycerskich na świecie.

Zakony powstałe na Półwyspie Iberyjskim walczyły z Maurami. Miały silne związki z lokalną hierarchią kościelną. Były też związane z władzą. Zakony powstałe w Europie wschodniej walczyły z poganami. Działo się to w Inflantach i Prusach Wschodnich.

W Muzeum Historycznym w Bielsku-Białej odbyła się wystawa. Przedstawiono na niej artefakty z Ziemi Świętej, Prus, Polski. Na wystawie prezentowano stroje zakonników. Pokazano urny z ziemią. Były tam zabytki sztuki użytkowej i monety. Wystawa trwała dwa miesiące. Organizowały ją różne instytucje. Zbiory przekazali prywatni kolekcjonerzy. Uczyniło to także Stowarzyszenie „Szlak Templariuszy”.

Budowa wiersza – podstawowe pojęcia

Wiersz to skodyfikowana forma organizacji tekstu. Występuje w kilku specyficznych rodzajach. W skład budowy wiersza wchodzą różne elementy. Są to liczba strof, liczba wersów w strofie, liczba sylab w wersie. Ważne są też rymy i rytm.

• Wers – jedna linijka w wierszu.
• Strofa – wyodrębniony graficznie zespół wersów. Jest powtórzony w tym samym kształcie. Musi być powtórzony co najmniej dwa razy. Liczba strof oznacza ilość zwrotek w wierszu. Liczba wersów w strofie określa ilość linijek tekstu w zwrotce.
• Rymy – powtórzenie podobnie brzmiących końcówek wyrazów. Występują w wersie. Mogą być męskie lub żeńskie.
• Rytm – regularność w rozkładzie akcentów w wierszu.
• Liczba sylab w wersie – jest określona. Ma znaczenie dla charakterystyki wiersza.

Rodzaje wierszy można podzielić na różne typy. Wyróżniamy wiersz biały, sylabiczny, sylabotoniczny, toniczny, wolny, stroficzny, stychiczny. Wiersz biały nie posiada rymów. Wiersz sylabiczny ma stałą liczbę sylab w wersach. Akcent pada na przedostatnią sylabę. Wiersz sylabotoniczny ma stałą liczbę sylab. Ma też określone miejsce akcentu. Wiersz toniczny nie ma stałej liczby sylab. Ma za to równą liczbę akcentów. Wiersz wolny charakteryzuje się nieregularną liczbą sylab i wersów. Wiersz stroficzny jest podzielony na strofy. Wiersz stychiczny pisany jest bez podziału na strofy. Polska szkoła najczęściej wyróżnia wymienione typy wierszy.

Powiązane formy literackie – chanson de geste

Chansons de geste narodziły się na terenach dzisiejszej Francji. Dzieła tego typu opowiadały o dokonaniach historycznych. Przedstawiały też legendarnych bohaterów. Chansons de geste miały formę poematów epickich. Wersy tworzyły strofy, tzw. laissy. Liczba wersów w laissie wynosiła od 7 do 35. Geneza gatunku jest trudna do ustalenia. Przypuszcza się, że powstawały między XI a XII wiekiem. Tworzono je głównie na zamkach książęcych. Były śpiewane przy akompaniamencie lutni. W południowej Francji komponowali je trubadurzy. Posługiwali się językiem prowansalskim. Gatunek opiera się na wydarzeniach autentycznych. Zawiera też koloryzację i elementy fantastyczne. Najbardziej znanym utworem jest „Pieśń o Rolandzie”.

Inne gatunki średniowiecznej literatury to apokryf, hagiografia i kronika. Termin „apokryf” oznacza teksty religijne niekanoniczne. Hagiografia opisuje żywoty świętych. Kronika opisuje wydarzenia w porządku chronologicznym. Lamentacja wyraża żal i rozpacz. Pochodzi z epoki średniowiecza. Legenda to epika o wydarzeniach historycznych. Często jest prozatorska lub poetycka. Kroniki i legendy często powiązane są z kulturą i historią średniowiecza.

Canzona w kulturze i badaniach

Zainteresowanie canzoną trwa do dziś. Strona internetowa zawiera dokument. Dotyczy on canzonów znanych i nieznanych. Prezentuje także tabulaturę Pelplińską Adama Jarzębskiego. Dokument jest dostępny na platformie Scribd. Canzona bywa też popularnym słowem. Jest często sprawdzana w słowniku PWN.