Ballada – gatunek literacki pełen tajemnic

Ballada to fascynujący gatunek literacki. Łączy elementy różnych rodzajów literackich. Poznaj jego historię, cechy i najważniejszych twórców.

Czym jest ballada?

Ballada to gatunek synkretyczny. Oznacza to, że łączy cechy liryki, epiki i dramatu. Jest to krótki utwór wierszowany. Opowiada o niezwykłych zdarzeniach. Często pojawiają się w nim elementy fantastyczne. Ballada ma zazwyczaj posępny, tajemniczy nastrój.

Gatunek ten występuje zarówno w poezji artystycznej, jak i ludowej. Jego charakterystyczne cechy to śpiewność i nastrojowość. Narrator w balladzie często jest zdziwiony światem. Fabuła bywa szkicowa i zagadkowa. Pojawiają się dialogi postaci, co nadaje utworowi dramatyzmu.

Historia ballady – od średniowiecza do romantyzmu

Dzieje ballady są złożone. Nazwa pochodzi od włoskiego słowa “ballare”. To słowo oznacza “tańczyć”. W średniowieczu ballada była pieśnią liryczną. Miała charakter chóralno-taneczny. Od XIV wieku stała się formą wielogłosową. W XV wieku zaczęła odchodzić od charakteru tanecznego. Rozwijała się dzięki kompozytorom francuskim. Przykładem jest Guillaume de Machaut.

Warto odróżnić francuską “ballade”. To gatunek poetycki z późnego średniowiecza. Składał się z trzech zwrotek i envoi. Nie wywodzi się z niego bezpośrednio ballada romantyczna. Romantyczna ballada nawiązuje do ludowych pieśni. Pojawiły się one w Danii i Szkocji. Miało to miejsce między XIII a XIV wiekiem.

Pierwsze ballady europejskie pochodziły z XII-XV wieku. Były nasycone elementami fantastyki. W XVIII wieku miłośnicy folkloru odkryli balladę na nowo. Stała się ulubionym gatunkiem poetów. W drugiej połowie XVIII wieku gatunek zainspirował poezję preromantyczną. Stał się kluczowy dla romantyzmu. Rozwijał się głównie w Wielkiej Brytanii i Niemczech. Ważni twórcy to Walter Scott i Johann Wolfgang von Goethe.

Polska ballada romantyczna

Ballada wprowadziła się do literatury polskiej na początku XIX wieku. Stało się to dzięki tłumaczeniom Julian Ursyn Niemcewicza. Adam Mickiewicz wyznaczył kanoniczny zespół cech. Zrobił to dla polskiej ballady romantycznej. Jego zbiór “Ballady i romanse” ukazał się w 1822 roku. Uznaje się go za manifest polskiego romantyzmu. Ballada “Romantyczność” jest tego przykładem.

Polska ballada romantyczna charakteryzuje się formą epicko-liryczną. Jej tematem są wydarzenia legendarne lub historyczne. Cechy te obejmują ludowość i dialogi. Ważne są postaci fantastyczne i przysłowia. Pojawiają się moralne myśli. Przyroda pełni rolę bohatera. Stosowana jest stylizacja językowa. Widoczna jest solidarność z ludem.

Przyroda w balladzie jest tłem akcji. Może być siłą sprawczą wydarzeń. Tworzy nastrój utworu. Pełni też funkcje moralne i społeczne. Przykładowe polskie ballady to “Pani Twardowska”. Inną znaną balladą jest “Świtezianka”. Oba utwory napisał Adam Mickiewicz. Ballady Mickiewicza miały kontynuatorów. Byli to m.in. Antoni Edward Odyniec i Władysław Syrokomla. Inni polscy twórcy ballad to Aleksander Chodźko i Stefan Witwicki.

Ewolucja gatunku poza romantyzmem

Po upadku powstania listopadowego ballada powoli traciła na znaczeniu. W pozytywizmie właściwie całkowicie zanikła. Zastąpił ją tak zwany obrazek. W Młodej Polsce ballada powróciła. Zbliżyła się wtedy wyraźnie do liryki. Nastąpił też powrót do stylizacji folklorystycznych.

W dwudziestoleciu międzywojennym pojawiły się nowe odmiany. Były to na przykład ballady miejskie czy złodziejskie. Ballada miała też znaczący udział w kabarecie. W późniejszych epokach formę tę ożywili kolejni poeci. Należą do nich Kazimierz Przerwa-Tetmajer i Bolesław Leśmian. Współczesnie ballada często nawiązuje do motywów folkloru miejskiego. Przykładem jest twórczość Mirona Białoszewskiego.

W poezji współczesnej kontynuatorami gatunku są różni twórcy. Wymienić można Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Inni to Stanisław Grochowiak. Współczesne ballady często są śpiewane. Czerpią z folklorystycznej tradycji oralnej. Przykładem jest twórczość Jacka Kaczmarskiego. Ballada “Ballada o Janku Wiśniewskim” urosła do rangi hymnu. Stała się ważna dla pokolenia Grudnia ’70.

Ballada w muzyce

Ballada funkcjonuje także jako forma muzyczna. Jej początki sięgają średniowiecza. Była śpiewana przez trubadurów. W XIX wieku stała się ważnym gatunkiem muzyki instrumentalnej. Przykładem są cztery ballady Fryderyka Chopina. Skomponował je jako utwory narracyjne na fortepian.

„żadna kompozycja Chopina nie przewyższa jego ballad ani mistrzostwem formy, ani pięknością poezji” – James Huneker

Jego ballady stanowią punkt szczytowy. Chopin czuł ducha muzyki ludowej.

„Chopin czuł ducha muzyki ludowej, jak żaden ze współczesnych” – H. Opieński

W XX wieku ballady przeniknęły do muzyki popularnej. Przykładem jest utwór “Yesterday” zespołu The Beatles. Inny znany przykład to “Hotel California” zespołu The Eagles. Współcześni twórcy ballad śpiewanych to Wojciech Młynarski. Należy też wymienić Leonarda Cohena. Ballada “Ballada o Janku Wiśniewskim” ma słowa Zbyszka Godlewskiego. Muzykę skomponował Mieczysław Cholewa.

Charakterystyczne cechy ballady

Ballada ma wiele wspólnych cech. Jest to opowieść narracyjna. Charakteryzuje ją duża emocjonalność. Posiada specyficzny układ wersowo-rymowy. Często pojawia się w niej metrum. Ważnym elementem są elementy fantastyczne. Nierzadko ballada zawiera moralizatorski przekaz.

Fabuła ballady jest dramatyczna. Opowiada o wydarzeniach niezwykłych. Często pojawiają się fantastyczne postaci. Świat przedstawiony jest zbudowany z wyrazistych elementów. Może to być zamek, las czy cmentarz. Tematyka obejmuje często miłość i śmierć. Popularne są motywy tajemnicy i zbrodni.

Oto kluczowe cechy ballady:

• Synkretyzm rodzajowy (liryka, epika, dramat).
• Tajemniczy, często posępny nastrój.
• Obecność elementów fantastycznych i nadprzyrodzonych sił.
• Dramatyczna, jednowątkowa fabuła.
• Narrator subiektywny, często zdziwiony światem.
• Dialogi postaci.
• Motywy ludowe (wierzenia, przysłowia, moralność).
• Rola przyrody w kształtowaniu nastroju i akcji.

Fabuła najczęściej osnuta jest wokół sensacyjnego wydarzenia. Narrator relacjonuje tę historię. Akcja może być rozbita. Może obejmować plan teraźniejszy i retrospekcję.

Znane ballady i ich twórcy

Ballada romantyków niemieckich to “Król Olch” Goethego. Inną jest “Rękawiczka” Schillera. W literaturze polskiej najbardziej znane są ballady Adama Mickiewicza. Należą do nich “Świtezianka” i “Pani Twardowska”. “Romantyczność” Mickiewicza to manifest epoki. Inni polscy twórcy to Juliusz Słowacki. Napisał on “Balladę o narodzeniu Pana”. Aleksander Fredro stworzył “Balladę o rozbitym dzbanku”.

W poezji współczesnej kontynuatorami gatunku są różni autorzy. Wymienić można Bolesława Leśmiana. Julian Tuwim także tworzył ballady. Miron Białoszewski nawiązywał do folkloru miejskiego. Krzysztof Kamil Baczyński i Stanisław Grochowiak kontynuowali gatunek. Współcześni pieśniarze to Jacek Kaczmarski. Tworzył on ballady polityczne i historyczne. Wojciech Młynarski pisał ballady satyryczne. Leonard Cohen jest znanym twórcą ballad muzycznych.

Przykładowe znane ballady:

• “Romantyczność” Adama Mickiewicza
• “Świtezianka” Adama Mickiewicza
• “Pani Twardowska” Adama Mickiewicza
• “Ballada o narodzeniu Pana” Juliusza Słowackiego
• “Ballada o rozbitym dzbanku” Aleksandra Fredry
• “Ballada o śmierci Stacha” Jana Kasprowicza
• “Król Olch” Johanna Wolfganga von Goethego
• “Rękawiczka” Fryderyka Schillera

Balladowość odgrywała ważną rolę w twórczości Jacka Kaczmarskiego. Czerpał z tradycji oralnej. Ballada “Ballada o Janku Wiśniewskim” stała się symbolem. Andrzej Wajda sprawił, że stała się powszechnie znana.

Ballada a inne gatunki

Korzenie ballady sięgają ludowych pieśni epickich. Na gruncie polskim ballada bywa porównywana do dumy i dumki. Duma była staropolskim gatunkiem poetyckim. Nawiązywała do folkloru i motywów grozy. Miała charakter lamentacyjny lub rycerski. W romantyzmie duma przeistoczyła się w balladę. Odrzucono wtedy normy klasycyzmu. Akcentowano ludowość i emocje.

Ballada romantyczna burzyła klasycystyczne normy. W oświeceniu dbano o czystość rodzajową. Romantycy mieszali elementy liryki, epiki i dramatu. Ballada jest doskonałym przykładem tego mieszania. Jest to gatunek z pogranicza sztuk. Łączy poezję, muzykę i elementy narracji.

Podsumowanie

Ballada to gatunek o bogatej historii. Przeszła ewolucję od pieśni tanecznej do złożonej formy literackiej. Była kluczowa dla romantyzmu. Adam Mickiewicz uczynił ją fundamentem polskiej literatury romantycznej. Ballada nadal jest atrakcyjna dla twórców. Powstają nowe utwory literackie i śpiewane. Współczesne formy odbiegają od wzorca romantycznego. Zachowują jednak uniwersalną tematykę i emocjonalność.

Ballada pozostaje gatunkiem pełnym tajemnic. Nadal inspiruje artystów. Odwołuje się do ludowych korzeni. Łączy świat realny z fantastycznym. Jest świadectwem zmienności form literackich.