Wydana w 2018 roku i zekranizowana dwa lata później „Elegia dla bidoków” to jedna z najważniejszych amerykańskich książek ostatnich lat i jeden z bestsellerów „New York Timesa”. Zachwycając się dziełem J.D. Vance’a, warto mieć jednak na uwadze, że jego książka nie jest elegią w klasycznym rozumieniu tego słowa. Co zatem oznacza ten termin literacki? Jaka jest jego historia? I kto tworzył najsłynniejsze dzieła w tym gatunku? Odpowiedzi na te pytania znajdziesz w poniższym artykule.
Elegia – charakterystyka gatunku
Elegia to zgodnie z oryginalną definicją utwór liryczny o tematyce żałobnej, którego istotną cechą była forma wierszowa nazywana dystychem elegijnym. W „Słowniku terminów literackich” określa się ją jako pieśń lamentacyjną, zbliżoną do trenu, którą śpiewano podczas pogrzebów. Należy jednak pamiętać, że już w starożytności bardzo popularną odmianą gatunku była elegia miłosna.
Z czasem termin ten wyewoluował. Dziś oznacza także utwór muzyczny o smutnym nastroju lub dzieło utrzymane w tonie poważnym, refleksyjnym, gdzie autor rozpamiętuje istotne dla niego sprawy osobiste bądź egzystencjalne.
Elegia – historia i ewolucja terminu
Początki elegii sięgają VII i VI wieku p.n.e. Gatunek ten zrodził się w starożytnej Grecji. Do jego najważniejszych wyróżników należała wówczas charakterystyczna forma wierszowa. Dystych elegijny, czyli iloczasowa miara wierszowa składająca się z heksametru i pentametru, miał zapewnić utworom stosowną wzniosłość. Jeśli chodzi o tematykę, przeważały treści żałobne, choć już wtedy popularne były także elegie miłosne i patriotyczne.
W XVI wieku uformowała się nowa definicja elegii. W dobie renesansu terminem tym zaczęto określać dzieła, które nie spełniały już konkretnych wymogów formalnych. Najważniejsze stały się smutny nastrój, osobisty ton i podniosła tematyka. Autorzy rozpamiętywali swoje życiowe doświadczenia i wyrażali egzystencjalne lęki.
Z czasem słowo elegia zaczęło pojawiać się także w obrębie innych rodzajów literackich, a nawet innych dziedzin sztuki. W XIX wieku bardzo popularne stały się elegie muzyczne, a więc utwory wokalne lub instrumentalne o smutnym, melancholijnym charakterze.
Elegia – zagraniczni mistrzowie gatunku
W starożytnej Grecji pierwsze elegie polityczne i bojowe tworzyli poeci, tacy jak Tyrtajos czy Kallinos. Typowo żałobne utwory pisał m.in. Archiloch. Lamentacyjny i miłosny charakter gatunku łączyły w sobie dzieła Antymacha, Mimnermosa czy Hermesianaksa. Elegie miłosne przede wszystkim rozsławił jednak starorzymski poeta Owidiusz.
Jeśli chodzi o literaturę staroangielską, do najważniejszych przedstawicieli gatunku zalicza się dzieła „Beowulf”, „Wanderer” i „Seafarer”. Obecnie wśród najistotniejszych twórców elegii, jeśli chodzi o poetów zagranicznych, wymienia się Rainera Marię Rilkego, Aleksandra Puszkina, W.B. Yeatsa, Johna Miltona, Johna Donne’a i Johanna Wolfganga Goethego.
Elegia w literaturze polskiej
W polskiej literaturze najsłynniejszym dziełem gatunku jest „Elegia… [o chłopcu polskim]” pióra Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, ale polskie elegie powstawały już w renesansie. Ich autorami byli m.in. Klemens Janicki i Jan Kochanowski. W późniejszych latach po gatunek ten sięgali niemal wszyscy słynni polscy poeci, w tym Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Franciszek Karpiński, Jarosław Iwaszkiewicz, Bolesław Leśmian, Władysław Broniewski, Czesław Miłosz i Zbigniew Herbert.
Najsłynniejsze elegie pozapoetyckie
Termin elegia z czasem spopularyzował się też w pozapoetyckich obszarach. Muzyczne elegie tworzyli m.in. Wagner, Szostakowicz i Strawiński. W 1979 roku Paweł Komorowski nakręcił film wojenny o tytule „Elegia”, zaś w roku 2008 taki sam tytuł nadano ekranizacji powieści Philipa Rotha („Konające zwierzę”).
W ostatnich latach olbrzymią popularność zdobyła powieść „Elegia dla bidoków”. J.D. Vance wspomina w niej naznaczone przemocą, uzależnieniami i problemami psychicznymi dzieje swojej rodziny w podupadłym Middletown w stanie Ohio. W 2020 roku książkę zekranizował Ron Howard.
