Dytyramby – pieśni pochwalne, które dały początek tragedii i komedii. Definicja, historia i najważniejsze dzieła

Dytyramby cieszyły się ogromną popularnością w starożytności, jednak dziś mało kto kojarzy je choćby z nazwy. Niewiele osób wie też, jak ogromne jest ich znaczenie dla historii literatury i teatru. Poznaj dzieje i charakterystykę tego zapomnianego gatunku.

Dytyramby – definicja gatunku

Dytyramb to pochodzące od starogreckiego słowa dithyrambos określenie ody, peanu lub pieśni pochwalnej, która odznacza się wyjątkowo wzniosłym stylem. Jak podają słowniki i encyklopedie, jest to jeden z najstarszych gatunków lirycznych, którego wyróżnikami są przewaga formy nad treścią, patetyczny charakter i liczne hiperbole, które miały na celu uwypuklenie wspaniałości opisywanego bohatera. Twórcy dytyrambów w niezwykle emocjonalny, a czasem nawet zakrawający o tragizm sposób chwalili w nich zalety i dokonania adresatów swoich utworów.

Gatunek ten wywodzi się z hymnów pochwalnych na cześć Dionizosa. Historycy uważają, że na jego kanwie zrodziły się starożytna tragedia i komedia. Współcześnie formę dytyrambu stosuje się nie tylko w celu uhonorowania ważnej osoby, ale także po to, by osiągnąć efekt komiczny.

Dytyramby w starożytności – hymny ku chwale Dionizosa

Dytyramb narodził się w starożytnej Grecji jako rodzaj pieśni obrzędowej, którą wykonywano podczas świąt dionizyjskich. Jego oryginalna nazwa, Dithýrambos, to jedno z licznych imion, jakie nosił bóg płodności, wina i dzikiej natury.

Podczas obrzędów ku czci Dionizosa dytyramby śpiewał chór złożony z 50 mężczyzn i chłopców, którzy tańczyli wokół ołtarza przyodziani w kostiumy kozłów-satyrów, a więc jednego ze zwierzęcych wcieleń bóstwa. Pieśń wykonywano przy akompaniamencie aulosu. Dytyramb był więc dokładnie „pieśnią kozła”, czyli zalążkiem tragedii, od której wywodzi się nawet jej nazwa. W ten sposób interpretował to m.in. Arystoteles.

W okolicach VI wieku p.n.e. rangę poezji artystycznej nadał dytyrambowi Arion z Koryntu. Poeta i kitarzysta miał także ustalić jego sposób wykonywania, który wiązał się z wprowadzeniem partii solowych i zwiększeniem roli koryfeusza, czyli przewodnika chóru. Innowacje te doprowadziły do wykształcenia dramatycznej formy dytyrambu, która była kolejnym krokiem w stronę zarówno tragedii, jak i komedii antycznej.

W IV i V wieku p.n.e. kształt dytyrambu udoskonalali Pindar, Lasos z Hermiony, Bakchylides i Simonides z Keos. W kolejnych wiekach wykształciły się jego sztywne schematy i konwencje gatunkowe. Tekst utworów stał się mniej ważny, wzrosło natomiast znaczenie muzyki, która była od tej pory głównym narzędziem ekspresji.

Dytyramby jako gatunek muzyczny

Dytyramby stały się niezwykle popularne w muzyce klasycznej XIX wieku. Wykonywano je zarówno w formie instrumentalnej, jak i wokalnej. Wielu kompozytorów pisało w owym czasie muzykę do słynnego „Dytyrambu” Schillera z myślą o utworach śpiewanych.

Jeśli chodzi o instrumentalne kompozycje, tworzyli je m.in. Robert Volkmann, Nikołaj Medtner, Igor Strawiński i Hermann Ritter. Muzycy komponują i wykonują dytyramby do dziś.

Dytyramby w poezji nowożytnej i współczesnej

Antyk był jedynym okresem, w którym dytyramby były żywym i chętnie uprawianym gatunkiem. W późniejszych wiekach poeci sięgali po niego coraz rzadziej. Wyparły go ody, peany i wszelkie inne pochwalne pieśni i hymny. W literaturze angielskiej gatunek ten praktycznie nie istniał. W XVII wieku jedno z nielicznych dzieł, które można do niego zaliczyć, napisał John Dryden. „Uczta Aleksandra, czyli potęga pieśni” z 1697 roku powstała z okazji dnia świętej Cecylii.

W Niemczech cieszył się nieco większą popularnością. Wspomniany już „Dytyramb” Friedricha Schillera z 1796 roku był wielokrotnie wykorzystywany przez kompozytorów, którzy układali melodie pod słowa poety. Najsłynniejszą zaś była napisana w poetyckiej formie książka Friedricha Nietzschego pt. „Dytyramby dionizyjskie”. Publikacja ta do dziś jest chętnie czytana przez miłośników talentu i zwolenników idei głoszonych przez niemieckiego filozofa.

Jeśli chodzi o literaturę polską, w XX-wiecznej poezji znajdziemy parę przykładów dytyrambów – zarówno tych poważnych, jak i humorystycznych. Najczęściej przytaczanymi utworami, także na lekcjach języka polskiego, są „Dytyramb na cześć pokoju” autorstwa Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego oraz „Dytyramb na cześć teściowej” pióra Tadeusza Różewicza.